Wanneer iemand komt te overlijden komt een einde aan iemands leven op aarde. Het is een belangrijk overgangsmoment waar velen zich dikwijls ongewild, maar tegelijk onvermijdelijk, op voorbereiden. Verschillende levensbeschouwingen hebben diverse rituelen en ideeën omtrent de dood. Zo geloven christenen dat het lichaam vergankelijk is, in tegenstelling tot de ziel en geest. Verschillende overtuigingen hebben invloed op de gebruikte rituelen bij een uitvaart. Onderstaand lichten we de christelijke en katholieke uitvaart toe.
De ziekenzalving
Lange tijd zag men dat ziekenzalving, één van de zeven sacramenten, gebruikelijk was bij rooms-katholieken en protestanten die op sterven lagen. Men brengt dan chrisma (gewijde olie) aan op het voorhoofd en op de handen van de zieke. Bovendien vraagt men aan God om de zieke bij te staan in zijn of haar genezingsproces. Vóór de ziekenzalving kan de zieke er eventueel voor kiezen om te biechten, om op die manier zijn of haar schulden te belijden. Na de ziekenzalving volgt gewoonlijk de communie. Als de zieke toch overlijdt, komt het dikwijls voor dat de regel “gesterkt door de ziekenzalving” op de doodsbrief staat. De ziekenzalving behoort hedendaags niet echt meer tot de rituelen bij uitvaart.
Het overlijden
Wanneer een gelovige overlijdt, zal hij verantwoording afleggen aan God voor de daden die hij heeft gesteld gedurende zijn leven. Er wordt vanuit gegaan dat als men goed en deugdzaam is geweest, in de hemel terechtkomt. Heeft men daarentegen een zondig leven geleid, dan is men gedoemd om in de hel te verblijven. De hemel wordt doorgaans voorgesteld als een paradijs, waar men onder andere rijstpap met gouden lepeltjes eet.
In de hel daarentegen, blijven zondaars eeuwig branden. Daarom baden katholieken vroeger steevast voor de zielenrust van een overledene. Zo wilden ze namelijk voorkomen dat een dierbare in de hel terecht zou komen. Dikwijls gebruikte men hiervoor een rozenkrans of paternoster, wat zou beschermen tegen het kwade. In tegenstelling tot katholieken geloven, protestanten niet dat gebeden de zielenrust van de overledene kunnen beïnvloeden. De overledene wordt volgens hen uitsluitend beoordeeld op zijn of haar gestelde daden, waar geen enkel gebed verandering in kan brengen. Het overlijden brengt dus aardig wat rituelen mee bij een uitvaart.
Een kleine terugblik van toen en nu
Het thuis opbaren gebeurde vroeger vaker dan nu omdat vroeger de mensen in de meeste gevallen thuis stierven. Deuren en ramen werden gelijk opengezet zodat de geest van de overledene de weg naar buiten kon vinden. Hierna sloot men de deuren en ramen gelijk weer, zodat de geest niet terug kwam. Zo werden ook spiegels afgedekt, dit kon namelijk ook weer een ingang voor geesten zijn om de weg terug te vinden. Ook dekte men de ogen van de overledene af met munten. Dit om te voorkomen dat de overledene, de nabestaanden mee de dood in kon trekken via de ogen. Deze rituelen behoren tot het verleden en worden dus nu zelden meer uitgevoerd.
Ook de rol van de uitvaartondernemer is veranderd. Vroeger regelde de familie alles zelf. Tegenwoordig wordt dit vaker overgedragen aan de uitvaartondernemer. Dit zodat de familie zich vooral kan bezighouden met het rouwen. De uitvaartondernemer heeft veel belangrijke taken. Hij of zij handelt naar de wensen van de familie, drukt de kaarten, verzorgt de gasten, et cetera. De wensen van de nabestaanden staan hierbij centraal. De rituelen bij een uitvaart zijn in de loop der tijd dus best wel veranderd.
Het opbaren van het lichaam
Wanneer iemand overleden is en de arts dit heeft vastgelegd, brengt men het lichaam meestal zo snel mogelijk naar een uitvaartcentrum om het te laten opbaren. Het lichaam wordt zorgvuldig gewassen en gebalsemd. Vroeger zag men dat als het zuiveren van het lichaam. Na het wassen kleedt men het lichaam mooi aan en wordt het lichaam opgebaard in een gekoelde ruimte. Familie en vrienden kunnen dan voor het laatst afscheid nemen. In een condoleance boekje kan men een laatste groet en/of herinnering schrijven die naar de nabestaanden gaan.
Crematie of begraven
Hoe zit het met de rituelen bij een uitvaart? Vaak wordt de overledene binnen 5 dagen begraven of gecremeerd. De familieleden hebben dus vaak maar kort de tijd om belangrijke beslissingen te nemen. Daarom is het fijn als de wensen van de overledene al bekend zijn. In het christelijk geloof is lang gedacht dat crematie ongepast is. Ondanks dat zegt men op Aswoensdag (wanneer men een kruisje op iemands voorhoofd tekent): “Gedenk dat gij uit stof en as geboren zijt en tot stof en as zult wederkeren.”.
Toch kiest men in het christelijk geloof ook steeds meer voor cremeren. De as kan men bewaren in een urn, die wordt bijgezet, of begraven op een begraafplaats. Het is ook mogelijk om de as te laten uitstrooien op een strooiweide of in de zee. Hier zijn echter wel regels aan verbonden. Deze licht de uitvaartondernemer toe. Ook mag een nabestaande de urn met de as meenemen naar huis.
Rouwkaarten en rouwadvertenties
Bij een uitvaart horen ook rouwkaarten en/of rouwadvertenties, hierbij zijn weinig tot geen rituelen van toepassing. Rouwkaarten verstuurt men om familieleden en vrienden op de hoogte te brengen van iemands overlijden en om mensen uit te nodigen om de uitvaartplechtigheid bij te wonen. Zo ook de rouwadvertentie in een krant. Dit moet men allemaal behoorlijk snel na een overlijden regelen, omdat het begraven/cremeren snel zal plaatsvinden. Men kiest er vaak voor om een gebed bij het rouwbericht te plaatsen.
De dodenwake
De dodenwake is een ritueel dat nog steeds voorkomt, momenten voor de uitvaart. Soms kiezen katholieken ervoor om de avond voor de uitvaartplechtigheid een dodenwake te houden. Familie en vrienden waken dan bij het lichaam of bij een foto van de overledene. Men kan dan bidden voor de zielenrust van de overledene.
Een dodenwake vindt meestal plaats in een kerk of in een (parochie)zaal. Maar ook op de plaats waarop bijvoorbeeld iemand door een ongeluk om het leven gekomen is. Tegenwoordig kan een dodenwake ook na een uitvaartplechtigheid. Dit gebeurt meestal bij verkeersslachtoffers of bij slachtoffers van zinloos geweld. Bloemen, brieven, foto’s, gedichten en knuffelbeertjes legt men dan op de plaats waar iemand om het leven is gekomen. Vaak is er op die plek ook een herdenkingsmonument geplaatst. Vooral langs autowegen zijn er tegenwoordig steeds vaker kruisjes of andere herdenkingsmonumenten te zien. In sommige gevallen, vooral wanneer er sprake is geweest van zinloos geweld, worden er zelfs marsen georganiseerd.
Kledingvoorschriften
Vroeger was het gebruikelijk dat de familieleden zwarte kleding droegen gedurende de rouwperiode. Dit gebeurde voornamelijk omdat zwarte kledij ervoor zou zorgen dat de overledene de nabestaanden niet meer zou herkennen en dus ook niet kon meenemen in de dood. Om die reden droegen veel vrouwen ook een rouwsluier. Het dragen van donkere kleding gebeurt nog steeds, al gaan de vrouwen niet meer als zwarte weduwe door het leven. Nu dragen mensen meestal zwarte kleding om daarmee verdriet uit te dragen; zwart is toch de kleur van somberheid.
De uitvaartplechtigheid
Een christelijke uitvaartplechtigheid vindt vooral plaats in een kerk, maar soms kan dat ook de aula van een crematorium zijn. Het verloop van een uitvaartplechtigheid kan verschillen, afhankelijk van de gewoonten en voorkeuren. Protestante uitvaartplechtigheden kiezen vaker voor een wat persoonlijkere plechtigheid.
Bij een christelijke uitvaartplechtigheid is het in veel gemeenten zo dat de nabestaanden eerst de kist naar de kerk begeleiden. Voordat men de kist naar het altaar draagt, besprenkelt men deze met wijwater. De uitvaartplechtigheid zelf is gericht op de rust en reiniging van de ziel van de overledene enerzijds, en op troost van de nabestaanden anderzijds.
Vroeger waren dergelijke plechtigheden erg formeel, maar tegenwoordig zijn ze persoonlijker. De nabestaanden bespreken namelijk op voorhand met de priester of de predikant welke teksten men leest en welke muziek wordt afgespeeld.
Tijdens de dienst vindt de offergang plaats. Iedereen komt naar voren om het kruis van Christus aan te raken en om geld in de offerschaal te leggen. Na de offergang kan iedereen te communie komen. Aan het einde van de dienst wordt de kist nogmaals besprenkeld met wijwater en wordt er wierook gebruikt. Wierook staat symbool voor de band tussen het menselijke en het goddelijke, als afweermiddel tegen het kwade. Wanneer de kist de kerk wordt uitgedragen door de kistdragers, kan iedereen de nabestaanden condoleren.
De begrafenis of de crematie
Vroeger lagen begraafplaatsen meestal rond de kerk, vandaar de benaming kerkhof, maar nu zijn er ook begraafplaatsen op andere plekken. De lijkwagen die de kist naar de begraafplaats brengt, wordt gevolgd door de auto’s van familie en vrienden. Tegenwoordig kiezen veel mensen zelf voor de plek waar de dienst plaats zal vinden. Als de kerk en de begraafplaats dicht bij elkaar liggen, volgen de nabestaanden vaak lopend de lijkwagen. Op de begraafplaats kan men een laatste groet brengen aan de overledene. Vroeger legde men de kist in het graf in het bijzijn van familie en vrienden, maar nu is dat vaak achteraf wanneer iedereen al vertrokken is. Een urn wordt tegenwoordig vaak begraven op een begraafplaats of de as wordt uitgestrooid.
Herdenkings- of bidprentje
Oorspronkelijk was een bidprentje donker en somber. Het was bedoeld om mensen op te roepen om te bidden voor de zielenrust van de overledene. Er stond dan meestal ook een gebed op. Tegenwoordig zijn bidprentjes eerder herdenkingsprentjes. Meestal staat er een foto van de overledene op afgebeeld of een tekst die iets zegt over de persoonlijkheid van de overledene. Een herdenkingsprentje roept met andere woorden niet meer op om te bidden. Het staat volledig in het teken van de herinnering aan de overledene. Op deze manier houdt men de nagedachtenis aan de gestorven persoon levendig.
De jaarlijkse herdenking van overledenen
Jaarlijks wordt de sterfdag van een overledene herdacht. Deze herdenking kan gepaard gaan met een ceremonie, maar niet iedereen kiest hiervoor. Bovendien worden op 1 (Allerheiligen) en/of 2 november (Allerzielen) de graven van dierbare overledenen bezocht. De graven worden vooraf schoongemaakt en men plaatst kaarsen en bloemen op of naast het graf. Meestal kiest men dan voor witte of gele chrysanten.
Let op! Er zijn verschillende stromingen binnen het katholieke en christelijke geloof waarbij de rituelen anders kunnen zijn.
Heeft u zelf ook wensen betreffende rituelen tijden uw uitvaart? Neem eens een kijkje in onze Uitvaartkluis. Op deze manier maakt u uw nabestaanden kenbaar wat uw uitvaartwensen zijn. U kunt hier ook al uw administratieve en financiële handelingen vastleggen die na uw overlijden gedaan moeten worden. Dit neemt een hoop nazorg weg bij uw nabestaanden.